Pšenica – Sveobuhvatan Vodič o Uzgoju, Vrstama, Nutritivnoj Vrijednosti i Značaju za Čovječanstvo
molly9
4 min read
Pšenica je jedna od najvažnijih poljoprivrednih kultura na svijetu i temelj prehrane milijardi ljudi. Ova žitarica ima iznimnu povijesnu, gospodarsku i prehrambenu vrijednost, a njezin uzgoj obilježio je razvoj civilizacije, poljoprivrede i modernog društva. Danas se pšenica koristi u prehrambenoj industriji, stočarstvu, proizvodnji energije i mnogim drugim sektorima.
U ovom detaljnom članku saznat ćete što je pšenica, koje vrste postoje, kako se uzgaja, koja je njezina nutritivna vrijednost, prednosti i nedostatke, kao i budućnost proizvodnje pšenice u kontekstu održive poljoprivrede.
Što je pšenica?
Pšenica (Triticum spp.) je jednogodišnja zeljasta biljka iz porodice trava (Poaceae). Uzgaja se zbog zrna koje se koristi za proizvodnju brašna, kruha, tjestenine, pekarskih proizvoda i brojnih drugih prehrambenih proizvoda.
Botaničke karakteristike pšenice
Pšenica ima:
- uspravnu stabljiku (slamku)
- listove duguljastog oblika
- cvat u obliku klasa
- zrno bogato škrobom i proteinima
Visina biljke varira od 60 do 120 cm, ovisno o sorti i uvjetima uzgoja.
Povijest pšenice
Pšenica potječe s područja tzv. Plodnog polumjeseca (današnji Bliski istok). Prvi zapisi o uzgoju pšenice datiraju prije više od 10.000 godina, što je čini jednom od prvih kultiviranih biljaka u povijesti.
Razvoj pšenice omogućio je:
- prijelaz s nomadskog na sjedilački način života
- razvoj gradova
- nastanak viškova hrane i trgovine
Vrste pšenice
Postoji više vrsta pšenice, ali samo nekoliko ima veliki gospodarski značaj.
Mekana (obična) pšenica – Triticum aestivum
Najraširenija vrsta pšenice na svijetu.
Karakteristike:
- mekše zrno
- visok udio glutena
- idealna za kruh, peciva i kolače
Tvrda pšenica (durum) – Triticum durum
Koristi se prvenstveno za proizvodnju tjestenine.
Karakteristike:
- tvrđe zrno
- visok udio proteina
- zlatno-žuta boja
Pir (spelta) – Triticum spelta
Stara sorta pšenice koja se ponovno popularizira zbog zdravije prehrane.
Prednosti:
- lakša probavljivost
- viši udio minerala
- otpornija na bolesti
Emmer i einkorn (jednozrnica)
Drevne vrste pšenice koje se danas uzgajaju u manjim količinama, uglavnom u ekološkoj proizvodnji.
Uzgoj pšenice
Uzgoj pšenice zahtijeva dobro poznavanje tla, klime i agrotehničkih mjera.
Klimatski uvjeti za uzgoj pšenice
Pšenica najbolje uspijeva u:
- umjerenoj klimi
- područjima s 500–800 mm oborina godišnje
- temperaturama između 10 i 25 °C
Postoje sorte prilagođene hladnijim i sušnijim područjima.
Tlo pogodno za pšenicu
Najbolja tla za uzgoj pšenice su:
- duboka
- plodna
- dobro drenirana
- neutralne do blago kisele reakcije (pH 6–7,5)
Sjetva pšenice
Postoje dvije osnovne vrste pšenice prema vremenu sjetve:
Ozima pšenica
- sije se u jesen
- prezimljuje
- daje veće prinose
Jara pšenica
- sije se u proljeće
- kraća vegetacija
- manji prinosi
Gnojidba pšenice
Pšenica ima visoke potrebe za hranjivima, posebno:
- dušikom (N)
- fosforom (P)
- kalijem (K)
Pravilna gnojidba izravno utječe na prinos i kvalitetu zrna.
Zaštita pšenice
Najčešće bolesti pšenice:
- pepelnica
- hrđa
- fuzarioza klasa
Štetnici:
- lisne uši
- žitni žižak
- žitne muhe
Sve se više naglašava integrirana i ekološka zaštita bilja.
Žetva i skladištenje pšenice
Kada se obavlja žetva pšenice?
Žetva se obavlja kada:
- vlaga zrna padne ispod 14 %
- klas poprimi zlatno-žutu boju
- zrno postane tvrdo
Najčešće se koristi kombajn.
Skladištenje pšenice
Pšenica se skladišti u:
- silosima
- skladištima s kontroliranom vlagom
Nepravilno skladištenje može dovesti do:
- pojave plijesni
- gubitka kvalitete
- razvoja štetnika
Nutritivna vrijednost pšenice
Pšenica je energetski bogata namirnica i važan izvor hranjivih tvari.
Sastav pšeničnog zrna
U 100 g pšenice nalazi se:
- ugljikohidrati: ~70 %
- proteini: 10–15 %
- masti: 1–2 %
- vlakna: 10–12 %
Vitamini i minerali u pšenici
Pšenica sadrži:
- vitamine B skupine (B1, B2, B3, B6)
- željezo
- magnezij
- cink
- fosfor
Cjelovita pšenica ima znatno veću nutritivnu vrijednost od rafiniranog bijelog brašna.
Gluten u pšenici – prednosti i kontroverze
Gluten je protein koji daje elastičnost tijestu.
Prednosti glutena
- omogućuje dizanje kruha
- poboljšava teksturu proizvoda
- važan u pekarskoj industriji
Tko treba izbjegavati gluten?
- osobe s celijakijom
- osobe s intolerancijom na gluten
- dio populacije s osjetljivošću na pšenicu
Za većinu ljudi gluten nije štetan ako se konzumira umjereno.
Pšenica u prehrambenoj industriji
Pšenica je temelj mnogih prehrambenih proizvoda.
Najčešći proizvodi od pšenice
- kruh i peciva
- tjestenina
- kolači i keksi
- griz
- pahuljice
- kus-kus
Cjelovita vs. rafinirana pšenica
Cjelovita pšenica
- više vlakana
- stabilniji šećer u krvi
- bolja probava
Rafinirana pšenica
- duži rok trajanja
- blaži okus
- manja nutritivna vrijednost
Gospodarski značaj pšenice
Pšenica je jedna od najtrgovanijih poljoprivrednih roba na svijetu.
Najveći proizvođači pšenice
- Kina
- Indija
- Rusija
- SAD
- Francuska
Pšenica i sigurnost hrane
Pšenica je ključna za:
- globalnu sigurnost hrane
- stabilnost cijena
- prehranu siromašnijih regija
Pšenica i održiva poljoprivreda
Sve veći izazovi poput klimatskih promjena zahtijevaju novi pristup uzgoju pšenice.
Ekološki uzgoj pšenice
Prednosti:
- manje pesticida
- očuvanje tla
- bolja bioraznolikost
Nedostaci:
- niži prinosi
- veći troškovi rada
Budućnost pšenice
Razvoj ide prema:
- otpornijim sortama
- manjoj potrošnji vode
- preciznoj poljoprivredi
- regenerativnim praksama
Prednosti i nedostaci pšenice
Prednosti
- visoka energetska vrijednost
- široka primjena
- dug vijek skladištenja
- globalna dostupnost
Nedostaci
- osjetljivost na bolesti
- ovisnost o vremenskim uvjetima
- problemi s glutenom kod dijela populacije
Zaključak
Pšenica je neizostavan dio ljudske civilizacije i jedan od stupova globalne prehrane. Unatoč izazovima poput klimatskih promjena i promjena prehrambenih navika, pšenica ostaje izuzetno važna kultura s velikim potencijalom za održivi razvoj.
Pametnim uzgojem, odgovornom potrošnjom i povratkom kvalitetnijim sortama, pšenica može i u budućnosti hraniti svijet – zdravije, održivije i učinkovitije.
